ऋग्वेद परिचय
– अनुक्रमणिका
ऋग्वेदाचा परिचय :-ऋग्वेदाबद्दल महत्वाचे तथ्य:-
विभाग :-
ऋग्वेदाची दोन भागात विभागणी :-
शाखा :-
ऋग्वेदाची व्याख्या (रिक म्हणजे स्थिती आणि ज्ञान) ऋग्वेद हा पहिला वेद आहे जो काव्यात्मक आहे. सनातन धर्माचा पहिला प्रारंभिक स्त्रोत ऋग्वेद आहे. यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद हे तिन्ही ऋग्वेदापासून रचले गेले. ऋग्वेद हा एक यमक वेद आहे, यजुर्वेद हा गद्य वेद आहे आणि सामवेद हा गेय वेद आहे. ऋग्वेद १५०० आणि १००० ईसापूर्व दरम्यान उत्तर-पश्चिम प्रदेशात रचला गेला. असे मानले जाते ऋग्वेदातील मंत्र आणि स्तोत्रे कोणा एका ऋषीने रचलेली नाहीत. पण जसे वेगवेगळ्या काळात वेगवेगळ्या ऋषींनी केले आहे. आर्यांच्या राजकीय परंपरा आणि इतिहासाची माहिती ऋग्वेदात दिली आहे.
ऋग्वेदाचा परिचय :-
संपूर्ण ऋग्वेदात १० मंडले, १०२८ सुक्ते आणि सूक्तात ११ हजार मंत्र आहेत. पहिला विभाग आणि दहावा विभाग इतर सर्व विभागांपेक्षा मोठा आहे. यातील स्तोत्रांची संख्याही १९१ आहे. ऋग्वेदाचा सर्वोत्तम भाग हा दुसर्‍या मंडलापासून सातव्या मंडलापर्यंतचा आहे. ऋग्वेदातील आठव्या मंडलाच्या सुरुवातीला असलेली ५० स्तोत्रे पहिल्या मंडलासारखीच आहेत.
ऋग्वेदाच्या दहाव्या अध्यायात औषधांचा उल्लेख आहे. त्यात १२५ औषधांचे वर्णन केले असून, ती १०७ ठिकाणी उपलब्ध असल्याचे नमूद केले आहे. सोम औषधाचे वर्णन ऋग्वेदात एका विशेष ठिकाणी आढळते. अनेक ऋषींनी लिहिलेल्या ऋग्वेदातील श्लोकांमध्ये सुमारे ४०० स्तोत्रे सापडतात. या स्तुतीमध्ये सूर्यदेव, इंद्रदेव, अग्निदेव, वरुणदेव, विश्वदेव, रुद्रदेव, सविता इत्यादी देवदेवतांच्या स्तुतीचे वर्णन आहे. ही स्तुती देवी-देवतांना समर्पित आहे.
ऋग्वेद बद्दल महत्वाचे तथ्य:-
१. ऋग्वेदाची व्याख्या म्हणजे रिक म्हणजे स्थिती आणि ज्ञान.
२. ऋग्वेद हा सनातन धर्माचा पहिला वेद आहे आणि प्रारंभिक स्त्रोत ऋग्वेद आहे.
३. ऋग्वेदात १० मंडले आहेत, ज्यात १०२८ स्तोत्रे आणि एकूण १०,५८० श्लोक आहेत. या मंडळांमध्ये, काही मंडळे लहान आहेत, आणि काही मोठी आहेत.
४. ऋग्वेदातील अनेक स्तोत्रांमध्ये देवतांची स्तुती करणारे मंत्र आहेत. ऋग्वेदात इतर प्रकारची स्तोत्रे आहेत, परंतु देवतांची स्तुती करणारी स्तोत्रे प्रामुख्याने आहेत.
५. ऋग्वेदात, इंद्र हा सर्वांच्या आदरास पात्र असा सर्वात शक्तिशाली देव मानला जातो. इंद्राच्या स्तुतीसाठी ऋग्वेदात २५० मंत्र आहेत.
६. या वेदात ३३ कोटी देवी-देवतांचा उल्लेख आहे. सूर्य, उषा आणि अदिती या देवींचेही वर्णन ऋग्वेदात आहे.
७. ऋग्वेदातील पहिले मंडल आणि शेवटचे मंडल दोन्ही समान मोठे आहेत. त्यातील स्तोत्रांची संख्याही १९१ आहे.
८. ऋषी वेदव्यासांनी ऋग्वेदाचे दोन विभाग केले: अष्टक्रम आणि मंडलक्रम.
विभाग :-
पूर्वी वेद एकाच संहितेत होते पण ऋषी व्यासांनी त्याचा अभ्यास केल्यावर वेदांचे साधेपणासाठी चार भाग केले. या विभाजनामुळे त्याला वेद व्यास असे नाव पडले. ऋग्वेद दोन क्रमाने विभागलेला आहे. (लोकप्रिय मतानुसार)
ऋग्वेदाची दोन भागात विभागणी :-
१. ऑक्टल क्रम आणि
२. वर्तुळ क्रम
१. अष्टक क्रम :-
ऋग्वेदातील अष्टक क्रमात आठ अष्टक आहेत आणि प्रत्येक अष्टकाचे आठ अध्याय आहेत. प्रत्येक अध्याय विभागांमध्ये विभागलेला आहे. एकूण वर्गांची संख्या २००६ आहे.
२. मंडळ क्रम:-
ऋग्वेदाच्या मंडल क्रमात, एकत्रित मजकूर १० मंडलांमध्ये विभागलेला आहे. मंडळाची विभागणी अनुवाक, अनुवाक सुक्त आणि सुक्त मंत्रात केली आहे. दहा मंडलांमध्ये ८५ अनुवाक, १०२८ सूक्त आहेत. आणि ११ बालखिल्य सुक्त देखील सापडतात. सध्या ऋग्वेदात १०६०० मंत्र आहेत.
असे मानले जाते की ऋग्वेदातील पहिले मंडल अनेक ऋषींनी रचले होते. पण दुसरे मंडल गृत्समय ऋषींनी रचले, तिसरे मंडल ऋषी विश्वस्मित्र यांनी रचले, चौथे मंडल वामदेवाने रचले, पाचवे मंडल अत्री ऋषींनी रचले, सहावे मंडल भारद्वाज ऋषींनी रचले, सातवे मंडल वशिष्ठ ऋषींनी रचले आहे, आठवे मंडल अंगिरा ऋषींनी रचले आहे.नववे आणि दहावे अध्याय एकापेक्षा जास्त ऋषींनी रचले आहेत. पुरुरवा आणि उर्वशी यांच्यातील संवाद ऋग्वेदाच्या दहाव्या अध्यायातील ९५ स्तोत्रांमध्ये आढळतो.
शाखा :-
ऋग्वेदात २१ शाखांचे वर्णन केले आहे. परंतु चरणव्यूह ग्रंथानुसार मुख्य ५ शाखा आहेत. जे खालीलप्रमाणे आहे.
१. शकल,
२. वाष्कल,
३. आश्वासन,
४. शाखा आणि
५. मांडुकायन
संपूर्ण ऋग्वेदातील मंत्रांची संख्या १०६०० आहे. पुढे दहावा अध्याय जोडला गेला, तो ‘पुरुषसूक्त’ म्हणून ओळखला जातो. शूद्रांचे पहिले वर्णन पुरुषसूक्तात आढळते. यानंतर नासदीय सुक्त, विवाह सूक्त, नाडी सुक्त, देवी सुक्त इत्यादींचे या मंडळात वर्णन केले आहे. गायत्री मंत्राचा उल्लेख ऋग्वेदाच्या ७ विभागांमध्येही आहे, तो मंत्र लोकप्रिय मंत्र आहे. सातवे मंडल वशिष्ठ ऋषींनी रचले आहे, जे वरुणदेवाला समर्पित आहे.
वेदांमध्ये कोणत्याही प्रकारची सरमिसळ होऊ नये म्हणून ऋषीमुनींनी शब्द आणि अक्षरे मोजून लिहिली होती. कात्यायन प्रभृती ऋषींच्या अनुक्रमणिकेनुसार मंत्रांची संख्या १०,५८०, शब्दांची संख्या १५३५२६ आणि शौनकृत अनुक्रमणिकेनुसार ४,३२,००० अक्षरे आहेत. शतपथ ब्राह्मणासारख्या ग्रंथात प्रजापतीने लिहिलेल्या पत्रांची संख्या १२००० पेक्षा जास्त असल्याचा पुरावा आहे. म्हणजे १२००० गुणिले ३६ म्हणजे ४,३२,००० अक्षरे. शाकल संहितेच्या रूपात आज उपलब्ध असलेल्या ऋग्वेदात फक्त १०५५२ मंत्र आहेत.
Posted by - Admin,on - रविवार, २४ डिसेंबर, २०२३,
Filed under - ऋग्वेद , धर्म शास्त्र , वेद
You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा